كتاب بدء الوحى

(1) باب كَيْفَ كَانَ بَدْءُ الْوَحْىِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم(1) باب كَيْفَ كَانَ بَدْءُ الْوَحْىِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم

وَقَوْلُ اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ: {إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ}وَقَوْلُ اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ: {إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ}

حَدَّثَنَا الْحُمَيْدِيُّ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الزُّبَيْرِ، قَالَ حَدَّثَنَا سُفْيَانُ، قَالَ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ سَعِيدٍ الأَنْصَارِيُّ، قَالَ أَخْبَرَنِي مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ التَّيْمِيُّ، أَنَّهُ سَمِعَ عَلْقَمَةَ بْنَ وَقَّاصٍ اللَّيْثِيَّ، يَقُولُ سَمِعْتُ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ ـ رضى الله عنه ـ عَلَى الْمِنْبَرِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَقُولُ ‏ "‏ إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ ‏"‏‏.

‏عومەری كوڕی خطاب - ڕەزای خوایان لێ بێ - وتی بیستوومە لە پەیامبەری خوا ﷺ دەیفەرموو لەڕاستیدا هەموو كردار و ڕەفتارەكان بەنیازی دڵن هەركەسێ بەنیازی دڵی خۆی لای خوا پاداشتی دەست دەكەوێت هەر كەس كۆچەكەی بۆ شتێكی دنیایی بێت كە دەستی بكەوێت یا بۆ ئافرەتێك بێت كە مارەی بكات ئەوە كۆچەكەی بۆ ئەوە بووە كە كۆچی بۆ كردووە

‏1

‏

(2) باب(2) باب

حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يُوسُفَ، قَالَ أَخْبَرَنَا مَالِكٌ، عَنْ هِشَامِ بْنِ عُرْوَةَ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَائِشَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِينَ ـ رضى الله عنها ـ أَنَّ الْحَارِثَ بْنَ هِشَامٍ ـ رضى الله عنه ـ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ كَيْفَ يَأْتِيكَ الْوَحْىُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏ "‏ أَحْيَانًا يَأْتِينِي مِثْلَ صَلْصَلَةِ الْجَرَسِ ـ وَهُوَ أَشَدُّهُ عَلَىَّ ـ فَيُفْصَمُ عَنِّي وَقَدْ وَعَيْتُ عَنْهُ مَا قَالَ، وَأَحْيَانًا يَتَمَثَّلُ لِيَ الْمَلَكُ رَجُلاً فَيُكَلِّمُنِي فَأَعِي مَا يَقُولُ ‏"‏‏.‏ قَالَتْ عَائِشَةُ رضى الله عنها وَلَقَدْ رَأَيْتُهُ يَنْزِلُ عَلَيْهِ الْوَحْىُ فِي الْيَوْمِ الشَّدِيدِ الْبَرْدِ، فَيَفْصِمُ عَنْهُ وَإِنَّ جَبِينَهُ لَيَتَفَصَّدُ عَرَقًا‏.‏

عائیشە دەڵێ حارثی كوڕی هیشام - ڕەزای خوایان ێ بێ - پرسیاری كرد لە پەیامبەری خوا ﷺ ئەی پەیامبەری خوا چۆن سرووش ت بۆ دێت پەیامبەری خوا ﷺ فەرمووی جار جار وەكو دەنگی زەنگێك بۆم دێت كە زۆر قورس و گرانە لەسەرم پاشان قورسیەكەی لادەچێ و هەرچیم پێوتراوە هەمویم لەبەر كردووە جار جا جاریش فریشتەكە لەسەر شێوەی پیاوێك دێت قسەم لەگەڵ دەكات و منیش تێدەگەم لەوەی كە دەیڵێت و لەبەری دەكەم عائیشە ڕەزای خوای لێ بێ دەڵێت من دیومە لە ڕۆژێكی زۆر سارد دا سرووشی بۆ دابەزیوە كەچی ناوچاوی عارەقی لێ هەڵنیشتبوو

‏2

‏

(3) باب(3) باب

حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ بُكَيْرٍ، قَالَ حَدَّثَنَا اللَّيْثُ، عَنْ عُقَيْلٍ، عَنِ ابْنِ شِهَابٍ، عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَيْرِ، عَنْ عَائِشَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِينَ، أَنَّهَا قَالَتْ أَوَّلُ مَا بُدِئَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم مِنَ الْوَحْىِ الرُّؤْيَا الصَّالِحَةُ فِي النَّوْمِ، فَكَانَ لاَ يَرَى رُؤْيَا إِلاَّ جَاءَتْ مِثْلَ فَلَقِ الصُّبْحِ، ثُمَّ حُبِّبَ إِلَيْهِ الْخَلاَءُ، وَكَانَ يَخْلُو بِغَارِ حِرَاءٍ فَيَتَحَنَّثُ فِيهِ ـ وَهُوَ التَّعَبُّدُ ـ اللَّيَالِيَ ذَوَاتِ الْعَدَدِ قَبْلَ أَنْ يَنْزِعَ إِلَى أَهْلِهِ، وَيَتَزَوَّدُ لِذَلِكَ، ثُمَّ يَرْجِعُ إِلَى خَدِيجَةَ، فَيَتَزَوَّدُ لِمِثْلِهَا، حَتَّى جَاءَهُ الْحَقُّ وَهُوَ فِي غَارِ حِرَاءٍ، فَجَاءَهُ الْمَلَكُ فَقَالَ اقْرَأْ‏.‏ قَالَ ‏"‏ مَا أَنَا بِقَارِئٍ ‏"‏‏.‏ قَالَ ‏"‏ فَأَخَذَنِي فَغَطَّنِي حَتَّى بَلَغَ مِنِّي الْجَهْدَ، ثُمَّ أَرْسَلَنِي فَقَالَ اقْرَأْ‏.‏ قُلْتُ مَا أَنَا بِقَارِئٍ‏.‏ فَأَخَذَنِي فَغَطَّنِي الثَّانِيَةَ حَتَّى بَلَغَ مِنِّي الْجَهْدَ، ثُمَّ أَرْسَلَنِي فَقَالَ اقْرَأْ‏.‏ فَقُلْتُ مَا أَنَا بِقَارِئٍ‏.‏ فَأَخَذَنِي فَغَطَّنِي الثَّالِثَةَ، ثُمَّ أَرْسَلَنِي فَقَالَ ‏{‏اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ‏}‏ ‏"‏‏.‏ فَرَجَعَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَرْجُفُ فُؤَادُهُ، فَدَخَلَ عَلَى خَدِيجَةَ بِنْتِ خُوَيْلِدٍ رضى الله عنها فَقَالَ ‏"‏ زَمِّلُونِي زَمِّلُونِي ‏"‏‏.‏ فَزَمَّلُوهُ حَتَّى ذَهَبَ عَنْهُ الرَّوْعُ، فَقَالَ لِخَدِيجَةَ وَأَخْبَرَهَا الْخَبَرَ ‏"‏ لَقَدْ خَشِيتُ عَلَى نَفْسِي ‏"‏‏.‏ فَقَالَتْ خَدِيجَةُ كَلاَّ وَاللَّهِ مَا يُخْزِيكَ اللَّهُ أَبَدًا، إِنَّكَ لَتَصِلُ الرَّحِمَ، وَتَحْمِلُ الْكَلَّ، وَتَكْسِبُ الْمَعْدُومَ، وَتَقْرِي الضَّيْفَ، وَتُعِينُ عَلَى نَوَائِبِ الْحَقِّ‏.‏ فَانْطَلَقَتْ بِهِ خَدِيجَةُ حَتَّى أَتَتْ بِهِ وَرَقَةَ بْنَ نَوْفَلِ بْنِ أَسَدِ بْنِ عَبْدِ الْعُزَّى ابْنَ عَمِّ خَدِيجَةَ ـ وَكَانَ امْرَأً تَنَصَّرَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ، وَكَانَ يَكْتُبُ الْكِتَابَ الْعِبْرَانِيَّ، فَيَكْتُبُ مِنَ الإِنْجِيلِ بِالْعِبْرَانِيَّةِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَكْتُبَ، وَكَانَ شَيْخًا كَبِيرًا قَدْ عَمِيَ ـ فَقَالَتْ لَهُ خَدِيجَةُ يَا ابْنَ عَمِّ اسْمَعْ مِنَ ابْنِ أَخِيكَ‏.‏ فَقَالَ لَهُ وَرَقَةُ يَا ابْنَ أَخِي مَاذَا تَرَى فَأَخْبَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم خَبَرَ مَا رَأَى‏.‏ فَقَالَ لَهُ وَرَقَةُ هَذَا النَّامُوسُ الَّذِي نَزَّلَ اللَّهُ عَلَى مُوسَى صلى الله عليه وسلم يَا لَيْتَنِي فِيهَا جَذَعًا، لَيْتَنِي أَكُونُ حَيًّا إِذْ يُخْرِجُكَ قَوْمُكَ‏.‏ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‏"‏ أَوَمُخْرِجِيَّ هُمْ ‏"‏‏.‏ قَالَ نَعَمْ، لَمْ يَأْتِ رَجُلٌ قَطُّ بِمِثْلِ مَا جِئْتَ بِهِ إِلاَّ عُودِيَ، وَإِنْ يُدْرِكْنِي يَوْمُكَ أَنْصُرْكَ نَصْرًا مُؤَزَّرًا‏.‏ ثُمَّ لَمْ يَنْشَبْ وَرَقَةُ أَنْ تُوُفِّيَ وَفَتَرَ الْوَحْىُ‏.‏

عائیشەی دایكی ئیمانداران ڕەزای خوای لێ بێ دەڵێت یەكەم جار كە نیگات بۆ پەیامبەری خوا ﷺ هات بە خەونی چاك دەستی پێكرد هەر خەونێكی دەدی وەكو ئاسۆی بەرەبەیان دەهاتە دی پاشان گۆشەگیری لەلا خۆشەویست كرا ئەویش چوو بۆ ئەشكەوتی حیرا و بەندایەتی بۆ خوا دەكرد چەندین شەو دەمایەوە پێش ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ ناو خێزانەكەی و توێشوو هەڵبگرێت بۆ ئەو مەبەستە پاشان دەگەڕایەوە بۆ لای خەدیجە و تێشووی بۆ هەمان مەبەست هەڵدەگرت (هەتا ڕۆژێك لە ئەشكەوتەكەدا بوو) نیگای بۆ هات جبرەئیل هاتە لای و ووتی بخوێنە فەرمووی من خوێندەوار نیم ئینجا گرتمی و گوشیمی بە خۆیدا هەتا زۆر هیلاكی كردم ئینجا بەریدام و وتی بخوێنە منیش وتم خوێندەوار نیم بۆ جاری سێهەم گرتمی و گوشیمی بەخۆیدا ئینجا بەریدام و وتی بخوێنە بەناوی ئەو پەروەردگارەت كە هەموو دروستكراوەكانی دروست كردووە مرۆڤی لە هەڵواسەرێك دروست كردووە بخوێنە بە ناوی پەروەردگاری زۆر بەخشندەت ئەو زاتەی كە بە قەلەم فێردەكات بەم شێوەیە پەیامبەری خوا ﷺ بە دڵە لەرزەوە گەڕایەوە بۆ ماڵەوە چووە ژوورەوە بۆ لای خەدیجەی كچی خویلد و فەرمووی دامپۆشن دامپۆشن دایانپۆشی هەتا ترسەكەی ڕەویەوە ئینجا هەواڵەكەی گێڕایەوە بۆ خەدیجە و فەرمووی زۆر لەخۆم ترسام خەدیجەش فەرمووی نەخێر سوێند بە خوا هەرگیز خودا شەرمەزارت ناكات تۆ سەردانی خزمانت دەكەیت كار ئاسانی بۆ ئەوانە دەكەیت كە خۆیان بۆیان ناكرێت بەشی نەداران دەدەیت ڕێز لە میوان دەگریت هەرچی چاكەیە تۆ پاڵپشتی لێ دەكەیت ئینجا خەدیجە هەستا و لەگەڵ خۆی بردی بۆ لای وەڕەقەی كوڕی نەوفەل ی مامۆزای كە لەسەردەمی نەفامیدا بوو بووە گاور بە زووبانی عیبریش دەینووسی چەند بۆی بكرایە ئینجیلی دەنووسیەوە كەسێكی بەساڵاچوو بوو نابیناش بوو خەدیجە گووتی ئەی ئامۆزا گوێ لە برازاكەت بگرە وەڕەقە وتی ئەی برازام چیت دیووە پەیامبەری خوا ﷺ چی دیبوو بۆی گێڕایەوە وەڕەقە وتی ئەوە ئەو نهێنی پارێزەیە كە خودا ناردی بۆ لای موسا خۆزگە گەنج دەبووم لە كاتێكدا قەومەكەت دەرت دەكەن پەیامبەری خوا ﷺ فەرمووی بۆچی ئەوان دەرم دەكەن وتی بەڵێ هیچ كەسێك نەهاتووە كە وەكو ئەمەی تۆی هێنابێت دەرنەكرابێت خۆ ئەگەر بگەمە ئەو ڕۆژە بەتەواوی پشتگیریت لێ دەكەم بەڵام زۆری پێنەچوو وەڕەقە كۆچی دوایی كرد ئینجا نیگا وەستا

‏3

‏

قَالَ ابْنُ شِهَابٍ وَأَخْبَرَنِي أَبُو سَلَمَةَ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، أَنَّ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الأَنْصَارِيَّ، قَالَ ـ وَهُوَ يُحَدِّثُ عَنْ فَتْرَةِ الْوَحْىِ، فَقَالَ ـ فِي حَدِيثِهِ ‏"‏ بَيْنَا أَنَا أَمْشِي، إِذْ سَمِعْتُ صَوْتًا، مِنَ السَّمَاءِ، فَرَفَعْتُ بَصَرِي فَإِذَا الْمَلَكُ الَّذِي جَاءَنِي بِحِرَاءٍ جَالِسٌ عَلَى كُرْسِيٍّ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ، فَرُعِبْتُ مِنْهُ، فَرَجَعْتُ فَقُلْتُ زَمِّلُونِي‏.‏ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى ‏{‏يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ‏}‏ إِلَى قَوْلِهِ ‏{‏وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ‏}‏ فَحَمِيَ الْوَحْىُ وَتَتَابَعَ ‏"‏‏.‏ تَابَعَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ يُوسُفَ وَأَبُو صَالِحٍ‏.‏ وَتَابَعَهُ هِلاَلُ بْنُ رَدَّادٍ عَنِ الزُّهْرِيِّ‏.‏ وَقَالَ يُونُسُ وَمَعْمَرٌ ‏"‏ بَوَادِرُهُ ‏"‏‏.

‏جابڕی كوڕی عبداللە ی ئەنصاڕی باسی وادەی سرووش دەكات لە فەرموودەیەكدا و دەڵێت پەیامبەری خوا ﷺ فەرمووی لە كاتێكدا من بە ڕێگادا دەڕۆیشتم گوێم لە دەنگێك بوو لە ئاسمانەوە سەرم هەڵبڕی بینیم هەمان فریشتەیە كە لە ئەشكەوتی حیرا هات بۆ لام لە نێوان ئاسمان و زەویدا لەسەر كورسیەك دانیشتووە زۆر لێی ترسام و گەڕامەوە بۆ ماڵەوە وتم دامپۆشن دامپۆشن ئینجا خوای گەورە ئەم ئایەتەی دابەزاند {‏يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ ۝ قُمْ فَأَنْذِرْ‏ - ئەی داپۆشراو ۝ هەستە ئاگاداری خەڵك بكەرەوە تا گوتەی بەردەوام بە لەسەر واز هێنان لە گوناه پاش ئەوە زوو زوو سرووشی بۆ دەنارد

‏4

‏

(4) باب(4) باب

حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ إِسْمَاعِيلَ، قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ، قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ أَبِي عَائِشَةَ، قَالَ حَدَّثَنَا سَعِيدُ بْنُ جُبَيْرٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، فِي قَوْلِهِ تَعَالَى ‏{‏لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ‏}‏ قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يُعَالِجُ مِنَ التَّنْزِيلِ شِدَّةً، وَكَانَ مِمَّا يُحَرِّكُ شَفَتَيْهِ ـ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَأَنَا أُحَرِّكُهُمَا لَكُمْ كَمَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يُحَرِّكُهُمَا‏.‏ وَقَالَ سَعِيدٌ أَنَا أُحَرِّكُهُمَا كَمَا رَأَيْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ يُحَرِّكُهُمَا‏.‏ فَحَرَّكَ شَفَتَيْهِ ـ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى ‏{‏لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ ۝ إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ‏}‏ قَالَ جَمْعُهُ لَهُ فِي صَدْرِكَ، وَتَقْرَأَهُ ‏{‏فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ‏}‏ قَالَ فَاسْتَمِعْ لَهُ وَأَنْصِتْ ‏{‏ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ‏}‏ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا أَنْ تَقْرَأَهُ‏.‏ فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بَعْدَ ذَلِكَ إِذَا أَتَاهُ جِبْرِيلُ اسْتَمَعَ، فَإِذَا انْطَلَقَ جِبْرِيلُ قَرَأَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم كَمَا قَرَأَهُ‏.

‏كوڕی عەباس - ڕەزای خوایان لێ بێ - دەربارەی فەرموودەی خوای گەورە {پەلە مەكە و زمانت مەجوڵێنە بۆ ئەوەی پەلە بكەیت لە وەرگرتنیدا} دەڵێت پەیامبەری خوا ﷺ لەوەرگرتنی قورئاندا زۆر ناڕەحەت دەبوو هەردوو لێوی دەجوڵاند وەك چۆن من ئێستا لێوم دەجوڵێنم وەك ئەو دەیجوڵاند ئینجا خوای گەورە ئەم ئایەتەی دابەزاند {‏لاَ تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ ۝ إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ - ‏پەلە مەكە و زمانت مەجوڵێنە بۆ ئەوەی پەلە بكەیت لە وەرگرتنیدا ۝ بەڕاستی لەسەر ئێمەیە كۆكردنەوە و خوێندنەوەی} كوڕی عەباس گوتی واتا ئێمە لەسەرمانە كە لە سینەی تۆ دا كۆی بكەینەوە و لەبەری بكەیت {‏فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ - ‏جا كاتێك ئێمە دەیخوێنینەوە تۆش شوێنمان بكەوە لە خوێندنەوەیدا‏} وتی واتا گوێ بگرە و بێدەنگ بە {‏ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ - ‏پاشان لەسەر ئێمەیە كە ڕوونی بكەینەوە بۆت} ئینجا لەسەر ئێمەیە كە فێرت بكەین چۆن بیخوێنی پەیامبەری خوا ﷺ دوای ئەو كاتێ جبرئیل دەهات بۆلای تەنها گوێی بۆ دەگرت كاتێ جبرئیل دەڕۆیشت وەكو ئەو چۆن بۆی خوێندبوو دەستی دەكرد بە خوێندنەوەی

‏5

‏

(5) باب(5) باب

حَدَّثَنَا عَبْدَانُ، قَالَ أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ، قَالَ أَخْبَرَنَا يُونُسُ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، ح وَحَدَّثَنَا بِشْرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ، قَالَ أَخْبَرَنَا يُونُسُ، وَمَعْمَرٌ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، نَحْوَهُ قَالَ أَخْبَرَنِي عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم أَجْوَدَ النَّاسِ، وَكَانَ أَجْوَدُ مَا يَكُونُ فِي رَمَضَانَ حِينَ يَلْقَاهُ جِبْرِيلُ، وَكَانَ يَلْقَاهُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِنْ رَمَضَانَ فَيُدَارِسُهُ الْقُرْآنَ، فَلَرَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم أَجْوَدُ بِالْخَيْرِ مِنَ الرِّيحِ الْمُرْسَلَةِ‏.

‏كوڕی عەباس - ڕەزای خوایان لێ بێ - دەڵێ پەیامبەری خوا ﷺ بەخشندەترین كەس بوو زۆرترین بەخشندەیشی لە ڕەمەزاندا بوو كاتێ جبڕەئیل هەموو شەوێكی ڕەمەزان بە دیداری شاد دەبوو پێی دەگەیشت و قورئانی پێ دەخوێندەوە هەروەها پەیامبەری خوا ﷺ لە شنەی شەماڵ بەخشندەتر بوو لە كاری خێردا لە پێشەوە بوو

‏6

‏

(6) باب(6) باب

حَدَّثَنَا أَبُو الْيَمَانِ الْحَكَمُ بْنُ نَافِعٍ، قَالَ أَخْبَرَنَا شُعَيْبٌ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ أَخْبَرَنِي عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُتْبَةَ بْنِ مَسْعُودٍ، أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ، أَخْبَرَهُ أَنَّ أَبَا سُفْيَانَ بْنَ حَرْبٍ أَخْبَرَهُ أَنَّ هِرَقْلَ أَرْسَلَ إِلَيْهِ فِي رَكْبٍ مِنْ قُرَيْشٍ ـ وَكَانُوا تُجَّارًا بِالشَّأْمِ ـ فِي الْمُدَّةِ الَّتِي كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم مَادَّ فِيهَا أَبَا سُفْيَانَ وَكُفَّارَ قُرَيْشٍ، فَأَتَوْهُ وَهُمْ بِإِيلِيَاءَ فَدَعَاهُمْ فِي مَجْلِسِهِ، وَحَوْلَهُ عُظَمَاءُ الرُّومِ ثُمَّ دَعَاهُمْ وَدَعَا بِتَرْجُمَانِهِ فَقَالَ أَيُّكُمْ أَقْرَبُ نَسَبًا بِهَذَا الرَّجُلِ الَّذِي يَزْعُمُ أَنَّهُ نَبِيٌّ فَقَالَ أَبُو سُفْيَانَ فَقُلْتُ أَنَا أَقْرَبُهُمْ نَسَبًا‏.‏ فَقَالَ أَدْنُوهُ مِنِّي، وَقَرِّبُوا أَصْحَابَهُ، فَاجْعَلُوهُمْ عِنْدَ ظَهْرِهِ‏.‏ ثُمَّ قَالَ لِتَرْجُمَانِهِ قُلْ لَهُمْ إِنِّي سَائِلٌ هَذَا عَنْ هَذَا الرَّجُلِ، فَإِنْ كَذَبَنِي فَكَذِّبُوهُ‏.‏ فَوَاللَّهِ لَوْلاَ الْحَيَاءُ مِنْ أَنْ يَأْثِرُوا عَلَىَّ كَذِبًا لَكَذَبْتُ عَنْهُ، ثُمَّ كَانَ أَوَّلَ مَا سَأَلَنِي عَنْهُ أَنْ قَالَ كَيْفَ نَسَبُهُ فِيكُمْ قُلْتُ هُوَ فِينَا ذُو نَسَبٍ‏.‏ قَالَ فَهَلْ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ مِنْكُمْ أَحَدٌ قَطُّ قَبْلَهُ قُلْتُ لاَ‏.‏ قَالَ فَهَلْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ قُلْتُ لاَ‏.‏ قَالَ فَأَشْرَافُ النَّاسِ يَتَّبِعُونَهُ أَمْ ضُعَفَاؤُهُمْ فَقُلْتُ بَلْ ضُعَفَاؤُهُمْ‏.‏ قَالَ أَيَزِيدُونَ أَمْ يَنْقُصُونَ قُلْتُ بَلْ يَزِيدُونَ‏.‏ قَالَ فَهَلْ يَرْتَدُّ أَحَدٌ مِنْهُمْ سَخْطَةً لِدِينِهِ بَعْدَ أَنْ يَدْخُلَ فِيهِ قُلْتُ لاَ‏.‏ قَالَ فَهَلْ كُنْتُمْ تَتَّهِمُونَهُ بِالْكَذِبِ قَبْلَ أَنْ يَقُولَ مَا قَالَ قُلْتُ لاَ‏.‏ قَالَ فَهَلْ يَغْدِرُ قُلْتُ لاَ، وَنَحْنُ مِنْهُ فِي مُدَّةٍ لاَ نَدْرِي مَا هُوَ فَاعِلٌ فِيهَا‏.‏ قَالَ وَلَمْ تُمْكِنِّي كَلِمَةٌ أُدْخِلُ فِيهَا شَيْئًا غَيْرُ هَذِهِ الْكَلِمَةِ‏.‏ قَالَ فَهَلْ قَاتَلْتُمُوهُ قُلْتُ نَعَمْ‏.‏ قَالَ فَكَيْفَ كَانَ قِتَالُكُمْ إِيَّاهُ قُلْتُ الْحَرْبُ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُ سِجَالٌ، يَنَالُ مِنَّا وَنَنَالُ مِنْهُ‏.‏ قَالَ مَاذَا يَأْمُرُكُمْ قُلْتُ يَقُولُ اعْبُدُوا اللَّهَ وَحْدَهُ، وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا، وَاتْرُكُوا مَا يَقُولُ آبَاؤُكُمْ، وَيَأْمُرُنَا بِالصَّلاَةِ وَالصِّدْقِ وَالْعَفَافِ وَالصِّلَةِ‏.‏ فَقَالَ لِلتَّرْجُمَانِ قُلْ لَهُ سَأَلْتُكَ عَنْ نَسَبِهِ، فَذَكَرْتَ أَنَّهُ فِيكُمْ ذُو نَسَبٍ، فَكَذَلِكَ الرُّسُلُ تُبْعَثُ فِي نَسَبِ قَوْمِهَا، وَسَأَلْتُكَ هَلْ قَالَ أَحَدٌ مِنْكُمْ هَذَا الْقَوْلَ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، فَقُلْتُ لَوْ كَانَ أَحَدٌ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ قَبْلَهُ لَقُلْتُ رَجُلٌ يَأْتَسِي بِقَوْلٍ قِيلَ قَبْلَهُ، وَسَأَلْتُكَ هَلْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، قُلْتُ فَلَوْ كَانَ مِنْ آبَائِهِ مِنْ مَلِكٍ قُلْتُ رَجُلٌ يَطْلُبُ مُلْكَ أَبِيهِ، وَسَأَلْتُكَ هَلْ كُنْتُمْ تَتَّهِمُونَهُ بِالْكَذِبِ قَبْلَ أَنْ يَقُولَ مَا قَالَ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، فَقَدْ أَعْرِفُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنْ لِيَذَرَ الْكَذِبَ عَلَى النَّاسِ وَيَكْذِبَ عَلَى اللَّهِ، وَسَأَلْتُكَ أَشْرَافُ النَّاسِ اتَّبَعُوهُ أَمْ ضُعَفَاؤُهُمْ فَذَكَرْتَ أَنَّ ضُعَفَاءَهُمُ اتَّبَعُوهُ، وَهُمْ أَتْبَاعُ الرُّسُلِ، وَسَأَلْتُكَ أَيَزِيدُونَ أَمْ يَنْقُصُونَ فَذَكَرْتَ أَنَّهُمْ يَزِيدُونَ، وَكَذَلِكَ أَمْرُ الإِيمَانِ حَتَّى يَتِمَّ، وَسَأَلْتُكَ أَيَرْتَدُّ أَحَدٌ سَخْطَةً لِدِينِهِ بَعْدَ أَنْ يَدْخُلَ فِيهِ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، وَكَذَلِكَ الإِيمَانُ حِينَ تُخَالِطُ بَشَاشَتُهُ الْقُلُوبَ، وَسَأَلْتُكَ هَلْ يَغْدِرُ فَذَكَرْتَ أَنْ لاَ، وَكَذَلِكَ الرُّسُلُ لاَ تَغْدِرُ، وَسَأَلْتُكَ بِمَا يَأْمُرُكُمْ، فَذَكَرْتَ أَنَّهُ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَعْبُدُوا اللَّهَ، وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا، وَيَنْهَاكُمْ عَنْ عِبَادَةِ الأَوْثَانِ، وَيَأْمُرُكُمْ بِالصَّلاَةِ وَالصِّدْقِ وَالْعَفَافِ‏.‏ فَإِنْ كَانَ مَا تَقُولُ حَقًّا فَسَيَمْلِكُ مَوْضِعَ قَدَمَىَّ هَاتَيْنِ، وَقَدْ كُنْتُ أَعْلَمُ أَنَّهُ خَارِجٌ، لَمْ أَكُنْ أَظُنُّ أَنَّهُ مِنْكُمْ، فَلَوْ أَنِّي أَعْلَمُ أَنِّي أَخْلُصُ إِلَيْهِ لَتَجَشَّمْتُ لِقَاءَهُ، وَلَوْ كُنْتُ عِنْدَهُ لَغَسَلْتُ عَنْ قَدَمِهِ‏.‏ ثُمَّ دَعَا بِكِتَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم الَّذِي بَعَثَ بِهِ دِحْيَةُ إِلَى عَظِيمِ بُصْرَى، فَدَفَعَهُ إِلَى هِرَقْلَ فَقَرَأَهُ فَإِذَا فِيهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ‏.‏ مِنْ مُحَمَّدٍ عَبْدِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى هِرَقْلَ عَظِيمِ الرُّومِ‏.‏ سَلاَمٌ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى، أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي أَدْعُوكَ بِدِعَايَةِ الإِسْلاَمِ، أَسْلِمْ تَسْلَمْ، يُؤْتِكَ اللَّهُ أَجْرَكَ مَرَّتَيْنِ، فَإِنْ تَوَلَّيْتَ فَإِنَّ عَلَيْكَ إِثْمَ الأَرِيسِيِّينَ وَ‏{‏يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَنْ لاَ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلاَ يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ‏}‏ قَالَ أَبُو سُفْيَانَ فَلَمَّا قَالَ مَا قَالَ، وَفَرَغَ مِنْ قِرَاءَةِ الْكِتَابِ كَثُرَ عِنْدَهُ الصَّخَبُ، وَارْتَفَعَتِ الأَصْوَاتُ وَأُخْرِجْنَا، فَقُلْتُ لأَصْحَابِي حِينَ أُخْرِجْنَا لَقَدْ أَمِرَ أَمْرُ ابْنِ أَبِي كَبْشَةَ، إِنَّهُ يَخَافُهُ مَلِكُ بَنِي الأَصْفَرِ‏.‏ فَمَا زِلْتُ مُوقِنًا أَنَّهُ سَيَظْهَرُ حَتَّى أَدْخَلَ اللَّهُ عَلَىَّ الإِسْلاَمَ‏.‏ وَكَانَ ابْنُ النَّاظُورِ صَاحِبُ إِيلِيَاءَ وَهِرَقْلَ سُقُفًّا عَلَى نَصَارَى الشَّأْمِ، يُحَدِّثُ أَنَّ هِرَقْلَ حِينَ قَدِمَ إِيلِيَاءَ أَصْبَحَ يَوْمًا خَبِيثَ النَّفْسِ، فَقَالَ بَعْضُ بَطَارِقَتِهِ قَدِ اسْتَنْكَرْنَا هَيْئَتَكَ‏.‏ قَالَ ابْنُ النَّاظُورِ وَكَانَ هِرَقْلُ حَزَّاءً يَنْظُرُ فِي النُّجُومِ، فَقَالَ لَهُمْ حِينَ سَأَلُوهُ إِنِّي رَأَيْتُ اللَّيْلَةَ حِينَ نَظَرْتُ فِي النُّجُومِ مَلِكَ الْخِتَانِ قَدْ ظَهَرَ، فَمَنْ يَخْتَتِنُ مِنْ هَذِهِ الأُمَّةِ قَالُوا لَيْسَ يَخْتَتِنُ إِلاَّ الْيَهُودُ فَلاَ يُهِمَّنَّكَ شَأْنُهُمْ وَاكْتُبْ إِلَى مَدَايِنِ مُلْكِكَ، فَيَقْتُلُوا مَنْ فِيهِمْ مِنَ الْيَهُودِ‏.‏ فَبَيْنَمَا هُمْ عَلَى أَمْرِهِمْ أُتِيَ هِرَقْلُ بِرَجُلٍ أَرْسَلَ بِهِ مَلِكُ غَسَّانَ، يُخْبِرُ عَنْ خَبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَلَمَّا اسْتَخْبَرَهُ هِرَقْلُ قَالَ اذْهَبُوا فَانْظُرُوا أَمُخْتَتِنٌ هُوَ أَمْ لاَ‏.‏ فَنَظَرُوا إِلَيْهِ، فَحَدَّثُوهُ أَنَّهُ مُخْتَتِنٌ، وَسَأَلَهُ عَنِ الْعَرَبِ فَقَالَ هُمْ يَخْتَتِنُونَ‏.‏ فَقَالَ هِرَقْلُ هَذَا مَلِكُ هَذِهِ الأُمَّةِ قَدْ ظَهَرَ‏.‏ ثُمَّ كَتَبَ هِرَقْلُ إِلَى صَاحِبٍ لَهُ بِرُومِيَةَ، وَكَانَ نَظِيرَهُ فِي الْعِلْمِ، وَسَارَ هِرَقْلُ إِلَى حِمْصَ، فَلَمْ يَرِمْ حِمْصَ حَتَّى أَتَاهُ كِتَابٌ مِنْ صَاحِبِهِ يُوَافِقُ رَأْىَ هِرَقْلَ عَلَى خُرُوجِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم وَأَنَّهُ نَبِيٌّ، فَأَذِنَ هِرَقْلُ لِعُظَمَاءِ الرُّومِ فِي دَسْكَرَةٍ لَهُ بِحِمْصَ ثُمَّ أَمَرَ بِأَبْوَابِهَا فَغُلِّقَتْ، ثُمَّ اطَّلَعَ فَقَالَ يَا مَعْشَرَ الرُّومِ، هَلْ لَكُمْ فِي الْفَلاَحِ وَالرُّشْدِ وَأَنْ يَثْبُتَ مُلْكُكُمْ فَتُبَايِعُوا هَذَا النَّبِيَّ، فَحَاصُوا حَيْصَةَ حُمُرِ الْوَحْشِ إِلَى الأَبْوَابِ، فَوَجَدُوهَا قَدْ غُلِّقَتْ، فَلَمَّا رَأَى هِرَقْلُ نَفْرَتَهُمْ، وَأَيِسَ مِنَ الإِيمَانِ قَالَ رُدُّوهُمْ عَلَىَّ‏.‏ وَقَالَ إِنِّي قُلْتُ مَقَالَتِي آنِفًا أَخْتَبِرُ بِهَا شِدَّتَكُمْ عَلَى دِينِكُمْ، فَقَدْ رَأَيْتُ‏.‏ فَسَجَدُوا لَهُ وَرَضُوا عَنْهُ، فَكَانَ ذَلِكَ آخِرَ شَأْنِ هِرَقْلَ‏.‏ رَوَاهُ صَالِحُ بْنُ كَيْسَانَ وَيُونُسُ وَمَعْمَرٌ عَنِ الزُّهْرِيِّ‏.‏

عبدالله ی كوڕی عەباس - ڕەزای خوایان لێ بێ - دەڵێ ئەبو سفیان ئاگاداری كردم لە كاتێكدا لە كاروانێكی بازرگانیدا لەگەڵ چەند بازرگانێكی قورەیشیدا لەشام بوین هەرقل ناردی بەدوایدا ئەمە لەكاتێكدا بوو كە ڕێكەوتنی حودەیبیە بەسترا بوو لەنێوان پەیامبەری خوا ﷺ و قورەیشدا لە كاتێكدا لە ئیلیا بووین هاتن بۆ لامان و بردینیان بۆ لای پاشای ڕۆم كە پیاو ماقولان بەدەوریا دانیشتبوون ئینجا بانگی وەرگێڕیان كرد هەرقل وتی كامتان خزمی ئەو پیاوەن كە دەڵێ گوایە پەیامبەری خوایە ئەبو سفیان وتی من نزیكترین خزمی ئەوم هەرقل گوتی نزیكی بكەنەوە لێم لەگەڵ هاوەڵەكانی ئەوسا هاوڕێكانمی خستە پشتمەوە و بەوەرگێڕەكەی وت پێیان بڵێ من پرسیار لە ئەبو سفیان دەكەم دەربارەی ئەو پیاوە ئەگەر درۆی لەگەڵ كردم بەدرۆی بخەنەوە بەخوا ئەگەر شەرمم نەكردایە لەوێ بەدرۆم دەخەنەوە درۆم لەگەڵ هەرقل دەكرد ئینجا یەكەم پرسیاری كە لێی كردم وتی ڕەچەڵەكی لەناوتانا چۆنە وتم لەناوماندا خاوەن ڕەچەڵەك و بنەماڵەیە لەپێش ئەمەدا كەسێكیتر ئەو بیروباوەڕەی ئەوی ڕاگەیاندووە وتم نەخێر وتی ئایا لەناو باو باپیرانتانا كەسیان پاشا بووە وتم نەخێر وتی ئایا پیاوماقوڵانتان دوای دەكەون یان لاواز و داماوەكانتان وتم بەڵكو لاواز و داماوان دوای دەكەون وتی ئایا زیاد دەكەن یان كەم دەكەن وتم زیاد دەكەن وتی ئایا كەسێك هەیە لەدوای مسوڵمان وونی لەو ئاینە پاشگەز بووبێتەوە وتم نەخێر وتی ئایا ئێوە پێش ئەوەی ئەم پەیامە ڕابگەیەنێت درۆتان لێ بیستووە وتم نەخێر وتی ئایا غەدر لەكەس دەكات وتم نەخێر بەلام ئێمە پەیمانێكمان لە نێواندا هەیە نازانین چی دەكات لەمەولا وتی هەرچیم كرد نەمتوانی قسەیەكی وای تێكەڵ بكەم جگە لەو قسەیە كە بەوە عەیبداری بكەم و نەترسم كە ڕاستیم لێ بڵێن وتی ئایا جەنگاون لەگەڵیا وتم بەڵێ وتی جەنگەكانتان چۆن بووە لەگەڵیا وتم جەنگ لەنێوانماندا بەنۆرەیە جاری وا هەبووە ئەوان سەركەوتوون و جاری واش هەبووە ئێمە سەركەوتوین وتی فەرمانتان بەچی پێدەكات وتم دەڵێت خوای تاك و تەنها بپەرستن و هاوبەشی بۆ بڕیار مەدەن وازبێنن لەوەی باوباپیرانتان دەیانپەرستن هەروەها فەرمانمان پێدەكات بە نوێژ و ڕۆژوو پاكداوێنی و پەیوەندی خزمایەتی بەوەرگێڕەكەی وت پێی بڵێ پرسیاری ڕەچەڵەكیم لێكردیت وتت خاوەن ڕەچەڵەك و بنەماڵەیە بەهەمان شێوە پەیامبەران لە خاوەن ڕەچەڵەك ڕەوانە دەكرێن پرسیارم لێكردی ئایا كەسێك لەئێوە بیروباوەڕی وای ڕاگەیاندوە وتت نەخێر وتم ئەگەر لەپێش ئەمەدا كەسێكی تر ئەم بیروباوەڕەی هێنابێت دەمووت پیاوێكە بیروباوەڕێكی هێناوە كە پێش خۆی بووە پرسیارم كرد ئایا لە باوباپیرانی پادشایان تێدا بووە وتت نەخێر دەڵێم ئەگەر لەباوباپیرانی پادشا هەبوو بێت ئەوا ئەمیش پیاوێكە و داوای پادشایی باوكی دەكات وتم ئایا پێش ئەوەی ئەم قسەیە بكات درۆی لەگەڵ كردوون وتت نەخێر منیش دەڵێم كەسێك كە درۆ لەگەڵ خەڵك نەكات چۆن درۆ لەگەڵ خوا دەكات پرسیارم لێكردی ئایا پیاوماقولانتان دوای دەكەون یانلاواز و داماوەكانتان وتت بەڵكو لاواز و داماوەكان دوای دەكەون جا هەر وابوون شوێنكەوتوانی پەیامبەران ئینجا پرسیاری ئینجا پرسیرم لێكردیت ئایا زیاد دەكەن یان كەم وتت زیاد دەكەن هەر ئەوەش كاریگەری ئیمان هەتا پایەدار دەبێ ئینجا پرسیارم لێكردیت ئایا یەكێكتان دوای ئەوەی موسوڵمان بووە هەڵنەگەڕاوەتەوە لە ڕقی ئەو ئایینە وتت نەخێر بەڵێ ئیمان ئاوایە هەركاتێ چووە دڵەوە پرسیارم لێكردی ئایا غەدر دەكات وتت نەخێر پەیامبەرانیش هەموویان وان غەدر ناكەن ئینجا پرسیارم لێكردیت فەرمانتان بەچی پێدەكات وتت لەڕاستیدا فەرمانمان پێدەكات لە پەرستنی خوای تاك و تەنیا و هاوبەشی بڕیار نەدان بۆی ڕێگریش دەكات لە پەرستنی بتەكان ئینجا فەرمانتان پێدەكات بەنوێژ و ڕۆژوو و داوێن پاكی لەڕاستیدا ئەگەر ئەمانەی تۆ دەیڵێیت ڕاست بێت ئەوە دەبێتە خاوەنی ئەم جێگا پێیەی من من دەمزانی كە پەیامبەرێك پەیدا بووە بەڵام گومانم هەبوو كە لەئێوە بێت خۆ ئەگەر بمزانیایە دەتوانم بیگەمێ ئەوە زەحمەتم دەكێشا بۆ چاوپێكەوتنی خۆ ئەگەر لە خزمەتیا بومایە ئەوا قاچەكانیم دەشۆرد ئینجا داوای نوسراوەكەی پەیامبەری خوای ﷺ كرد كە بە دحیة دا ناردبووی بۆ گەورەی بوسڕا دای بەدەست هەرقلەوە و خوێندیەوە ئەم دەستەواژەیە سەرنجی ڕاكێشا بە ناوی خوای بەخشندەو نیهرەبان لە محمد ی كوڕی عبدالله كە بەندە و پەیامبەری خوایە بۆ هەرقل گەورەی ڕۆم سڵاو لەوانەی شوێن ڕێگای ڕاست دەكەون پاشان داوات لێدەكەم كە ئیسلام هەڵبژێری ئەگەر موسوڵمان ببی سەلامەت دەبیت ئەگەر یاخی بیت ئەوا تاوانی ئەریسیەكانیش لە ئەستۆی تۆیە ئەگەر موسوڵمانیش بیت پاداشتی موسوڵمان بوونی خۆت پاداشتی موسوڵمان بوونی میلەتەكەت دەست دەكەوێت ‏{ئەی خاوەن نامەكان وەرن بۆ لای وتەیەكی ڕاست لە نێوان ئێمە و ئێوەدا كە جگە لە خوا نەپەرستین وە هیچ شتێك نەكەین بە هاوبەشی وە هێندێكمان هێندێكمان بە پەروەردگار دانەنێین ئینجا ئەگەر پشتیان هەڵكرد ئێوەش بڵێن ئێوە شاهێدبن كە ئێمە فەرمانبەرانی خواین‏} ئەبو سفیان وتی كاتێ ئەو قسانەی كرد لە خوێندنەوەی نوسراوەكە بویەوە دەمەقاڵی لە ناویاندا سەری هەڵدا دەنگ بەرز بویەوە ئێمە كراینە دەرەوە بە هاوەڵەكانم وت كاتێ كراینە دەرەوە بەخوا ئیشەكەی كوڕی كبشة واتا پەیامبەر ﷺ زۆر گەورەیە ئەوەتا پاشای بەنی اصفر واتا ڕۆم لێی دەترسێت ئەبو سفیان وتی من لێم ڕوون بوو كە كاری پەیامبەر ﷺ هەر سەردەكەوێت هەتا خوا ئیسلامی خستە دڵمەوە ئەمیری قودس هاوڕێی هرقل بوو قەشەی ئاینی گاورەكانی شام بوو دەڵێت كاتێ هەرقل هات بۆ قودس بەیانیەك كە لەخەو هەستا ڕەنگی تێكچوو بوو هەندێ لە قەشەكان پێیان ووت ئەمڕۆ شێوەت گۆڕاوە هەروەها وتی ئەم شەم سەیری ئەستێرەم كرد چاووم كەوت بە پادشای ئەوانەی كە خەتەنە دەكرێن پرسیم كامیان خەتەنە دەكرێن وتیان جگە لە جوولەكە كەس خەتەنە ناكرێت بەڵام دڵگران مەبە بنوسە بۆ شارەكانی ژێر دەستت كە هەر جوولەكەیەكیان تێدایە بیكوژن لەو كاتەدا كە خەریكی گفتوگۆ بوون پیاوێكیان هێنا بۆ لای هەرقل كە پاشای غەسان ناردبووی ئەو پیاوە هەواڵی سەر هەڵدانی پەیامبەری هێنا بوو هەرقل بچن بزانن ئەو پیاوە خەتەنە كراوە یان نا هەرقل لە پیاوەكەی پرسی ئایا عەرەب خەتەنە دەكرێن یان نا وتی خەتەنە دەكرێن هەرقل وتی ئەوەی من لە سەیركردنی ئەستێرەدا دیم سەری هەڵدابوو پادشای ئەم میلەتەیە سەری هەڵداوە پاشان هەرقل نامەیەكی نووسی بۆ هاوڕێیەكی كە لە ئورمیە ئەویش لە زانایانی هاو شانی هەرقل بوو خۆی چوو بۆ حمسلەوێ مایەوە هەتا وەڵامی نامەكەی بۆ هاتەوە ئەویش هەمان بیروڕای هەرقلی هەبوو كە پەیامبەر دەركەوتووە هەرقل لەو كاتەدا كە لە حمس بوو داوای كرد هەرچی لە گەورە پیاوانی ڕۆم هەیە لەو شارەدا بیانهێنن بۆ كۆشك هەموو هاتن ئینجا هەرقل فەرمانی كرد كە دەرگاكانیان لێ دابخەن خۆی چووە جێگایەكی بەرز و پێی وتن ئەو نەوەی ڕۆم ئایا دەتانەوێ سەرفراز بن وە ڕێگەی ڕاست بگرن مڵكوماڵتان پایەدار بێت ئەوا باوەڕبێنن بەو پەیامبەری كە سەری هەڵداوە ئەر كە هەرقل ئەم قسەیەی كرد یەكسەر هەمووان وەكو كەری كێوی هەڵیان تیزان بەرەو دەرگاكان بەڵام دەبینن كە داخراون كاتێ ئەم ناڕەزاییەی دی لێیان بەرامبەر بە ئیمان وتی بیانگێرنەوە بۆ لام ئینجا وتی من ئەم قسەیەم بۆیە كرد ویستم ئێوە تاقی بكەمەوە تا بزانم چەند بەهێزن لەسەر ئاینی خۆتان وا ئێستا بە چاوی خۆم بەهێزی ئێوەم دی ئینجا كرنوشیان بۆ برد و ڕەزامەندیان دەر بڕی

‏7